Jools Holland, decennialang promotor van (Rhythm and) Blues.

De worksongs  die slaven in de VS zongen heb ik al eerder verkend. De ‘Emancipation Act’ uit 1964 maakte alle slaven vrij en opende de weg voor verdere ontwikkeling van de muziek van de de Afro-Amerikaanse bevolking. Met de eerste uitingen daarvan boogiewoogie en ragtime heb je ook al kennis kunnen maken. Uit de worksongs ontstond geleidelijk een zangstijl die rond 1920 ‘blues’ werd genoemd. Bij de begeleiding werden vaak banjo en gitaar gebruikt. De blues gaven, net als de worksongs uiting aan het gevoel van onvrede dat de ondergeschikte positie van de Afro-Amerikaanse bevolking met zich meebracht maar ook relatieproblemen en natuurrampen werden bezongen. Het begrip ‘blues’ stamt uit de zeevaart: Als tijdens de reis een kapitein of officier overleed werd een blauwe vlag gehesen of een blauwe band rond het schip geschilderd.

De eerste blues

In de jaren ’20 werd voor het eerst blues als bladmuziek uitgegeven en verschenen de eerste grammofoonplaten. De blues bleef muziek van zwarte voor zwarte mensen. Daar zorgde de opkomende muziekindustrie voor die sprak over ‘race music’. Muziek voor en door blanken werd als ‘country music’ op de markt gezet, al verschilde die twee stijlen aanvankelijk niet veel.

De eerste blues plaat verscheen in 1912, de ‘Dallas Blues’. De’ Saint Louis Blues’ van W.C. Handy (1914) wordt nog steeds gespeeld.  Hier speelt de componist zelf zijn ‘Dallas Blues’ op de trompet. 

Handy heeft bijgedragen aan de popularisering van de blues door zijn orkestrale arrangementen, waardoor blues ook in theaters werden gespeeld en werden beleid door koor en orkest. Dit zie je hier in een filmpje uit 1929 waarin Bessie Smith een van de eerste vrouwelijke blues artiesten, eveneens de Saint Louis blues zingt.

Blues als muziekstijl

Ik sta even stil bij een paar kenmerken van de ‘blues’ als muziekstijl. Blues musici hanteren een vijftonige (‘pentatonische) toonladder, in tegenstelling tot ‘westerse muziek’, die zich doorgaans van een zeventonige majeur- of mineur toonladder bedient. Uitgaande van de C majeur toonladder bestaat de pentatonische toonladder ui deze vijf tonen: C, D, E, G en A, dus zonder de F en de B. Deze toonladder komt over de hele wereld voor, ook bijvoorbeeld in de Keltische en Schotse muziek en in veel kinderliedjes, negrospirituals en hymnes. Hier bijvoorbeeld de eerste maten van Amazing Grace.

In plaats van de weggelaten tonen voegen blues musici in de C majeur toonladder vaak een verlaagde E (Es) en/of verlaagde B (Bes) toe. Dit heten de ‘blue notes’. Wie een toetseninstrument bij de hand heeft moet maar eens een C-majeur akkoord (C – E – G) aanslaan en wat pingelen met de verlaagd E (Es) en B (Bes). Dat klink al meteen ‘bluesy’. In de mineurtoonladder is de verhoogde F (Fis) doorgaans de bluetone. Je krijgt dan: C, Es, F, Fis, G, Bes.  Op het volgende filmpje leer je in twee minuten een eenvoudige solo spelen op de piano in de C mineur toonladder.

Naast het gebruik van de pentatonische toonladder, onderscheiden de meeste blues zich door hun opbouw, doorgaans bestaande uit drie strofen van elk vier (vierkwarts) maten. De eerste vier maten poneren een stelling, in het tweede groepje wordt deze herhaald (‘call and response’) en in het laatste viertal maten volgt een toelichting.  Hier ter illustratie drie regels uit de ‘Rising high water blues’ van Blind Lemon Jefferson uit 1927. 

Backwater rising, Southern peoples can’t make no time I said, backwater rising, Southern peoples can’t make no time And I can’t get no hearing from that Memphis girl of mine

Verder hoor je in blues vaak een ‘lopende bas’, een op stuwende manier gespeelde reeks van opeenvolgende tonen omhoog en omlaag. Wat ook vaak voorkomt zijn glijdende tonen, het ‘sliding effect’ op de gitaar. Op de piano bereik je dit effect – zoals het filmpje illustreerde – door het gebruik van een snelle voorslag.

De opkomst van de stedelijke blues

De blues in het product van de zuidelijke staten en het gebied van de Mississippi (‘Delta blues’) in het bijzonder en kende talloze regionale varianten. Zowel ten tijde van groeiende welvaart (jaren ’20) als recessie (jaren ’30) trokken veel Afro-Amerikanen naar de noordelijke staten en Chicago werd het nieuwe centrum van de ‘urban blues’.  Deze was wat rauwer van aard. Ook deden bigbands hun intrede, zoals de bands van Count Basie (‘One o’clock jump’) en Jimmy Rushin (‘I left my baby’) Grote namen uit de jaren ’30 zijn Charley Patton en Robert Johnson.  Hier een opname van ‘Sweet home Chicago’, gezongen door Robert Johnson (1937), een liedje dat nog vele malen gecoverd zou worden.

Elektrische gitaren waren inmiddels gemeengoed geworden, waardoor vaak gesproken werd van ‘electric blues’. In de jaren ’40 was er een hausse van nieuwe bluesnummers. In Chicago schreef Willy Dixon aan de lopende band liedjes voor artiesten die daar furore maakten zoals Muddy Waters (‘I can’t be satisfied’, ‘Rollin’and tumbling’ en ‘Hoochie Coochie man’) en Howlin’ Wolf (‘Wang Dang Doodle’ en ‘Back door man’). 

Hier een opname van Muddy Waters I’m your hoochie coochie man (1971)

Rhythm and blues

De Chicago sound werd door de jaren steeds ritmischer en het tempo van de melodieën werd sneller en ondersteuning door blaasinstrumenten ging een steeds belangrijkere rol spelen. De term ‘rhythm and blues’ deed zijn intrede.  Ook omdat de muziekindustrie af wilde van de term ‘race music’.  Naarmate de jaren vorderden werd ‘rhythm and blues’ een verzamelnaam voor muziek die zijn oorsprong vond in de Afro-Amerikaanse bevolking, ook al nam het aantal blanke artiesten én fans snel toe. 

Ouderen onder ons hebben de sterren uit de naoorlogse periode nog volop meegemaakt. Behalve aan Muddy Waters, valt te denken aan John Lee Hooker (‘Boogie Chillen’, ‘Dimples’ en ‘Boom Boom’), de ‘king of blues’ B.B. King (‘The Thrill is gone), Louis Jordan met zijn band ‘Tympany Five (‘You Ain’t My Baby”, ‘Saturday Night Fish Fry“.

Hier speelt ‘de king of the blues’ samen met Jeff, Beck, Eric Clapton, Buddy Guy en Albert Collings in 1993 ‘Sweet little angel’.  Alleen al de diversiteit aan spelers is een teken van de vermenging van stijlen en ethnische afkomst die de afgelopen decennia heeft plaatsgevonden.

Uit de jaren ’50 kunnen verder nog vele anderen worden genoemd Little Richard Penniman (‘Tutti Frutti’, ‘Long tall Sally’), Ruth Brown (‘Teardrops from my eyes’, (Mama) he treats your daughter mean’, Fats Domino (‘Aint that a shame’), Ray Charles (‘I got a woman’) en Chubby Checker (‘The twist’). Uit deze liedjes blijkt tevens de grote invloed die rhythm and blues, naast boogiewoogie, had op rock and roll, denk aan Elvis Presley. 

Hier zingt eind 1993 en oudere Ruth Brown ‘Mama, he treats your daughter mean’ samen met Bonnie Raitt. De oorspronkelijke versie uit de jaren ’50 door een nog jonge Ruth Brown kun je hier zien.

De blues in het VK

Had Muddy Waters het publiek in het Verenigd Koninkrijk nog geschokt met zijn optreden, hij inspireerde een reeks Engelse groepen tot eigentijdse blues vertolkingen, zoals Cyril Davies, Alexis Korner, Fleetwood Mac, John Mayall & the Bluesbreakers, Yardbirds, Eric Clapton en ook de Rolling Stones, die verschillende malen optraden met de oudere blues coryfeeën.

De ‘UK invasion’ in de Amerikaanse hitlijsten inspireerde op haar beurt weer een nieuwe generatie van blues artiesten in de VS: Paul Butterfield, Canned Heat, Janis Joplin, Johnny Winter, J. Geils Band, Ry Cooder, the Temptations, Bonnie Raitt, Etta James, de Allman Brothers Band, Jimi Hendrix, Stevie Ray Vaughan en the Fabolous Thunderbirds. Allen artiesten die op hun beurt weer veel anderen beïnvloeden. 

Het is bijna ondoenlijk om hier een keuze te maken, daarom bevindt zich achter de meeste namen een link. Ik kies uiteindelijk voor de gitaarvirtuoos Stevie Ray Vaughan en zijn leven-lange band Double Trouble met de klassieke blues ‘Texas flood’. Hij wordt ondanks zijn korte leven (1954 – 1990) als een van de meest invloedrijke musici uit de geschiedenis van de blues gezien en een van de beste gitaristen aller tijden. Hij heeft zijn leven lang problemen met alcohol, liefde en drugs gehad, die hij in 1986 had overwonnen. Er restten hem toen nog vier gezonde jaren om van zijn roem kunnen profiteren tot hij in 1990 bij een helikopter crash om het leven kwam.

Tijdens de ontwikkeling van de blues heeft voortdurend kruisbestuiving plaatsgevonden tussen (rhythm and) blues en andere zich ontwikkelende genres.  Dat waren aanvankelijk vooral de (negro)spirituals en gospelsongs en vanaf de jaren ’20 de oude stijl jazz (‘Dixieland’ in New Orleans en later ook in de swingende dansorkesten, zoals Count Basie en zijn band. Na de oorlog was dit vooral de rock ‘n roll. In de jaren ’80 werd het begrip ‘R&B’ nog verder opgerekt naar hiphop, nadat het al was gebruikt voor soul, funk en zelfs disco. Deze stijlen komen later nog aan de orde. 

Een van de belangrijkste personen die de herinnering aan de blues levend heeft gehouden en de toekomst ervan heeft veilig gesteld is Jools Holland, die samen met zijn Rhythm and Blues Orchestra al decennialang op vele plaatsen optreedt en kijkers aan de buis heeft gekluisterd in zijn wekelijkse programma ‘Later’ en in het jaarlijks terugkerende ‘Hootenanny’, waar hij met het publiek het nieuwe jaar inluidt.  Hier begeleidt hij met zijn orkest Ruby Turner in ‘Roll out of this hole’ (2010 – 2011)

Nawoord: Onlangs is het album The Barnestormers verschenen, een internationale super gelegenheidsformatie waarop Jools Holland samen met Jimmy Barnes, Slim Jim Phantom, Chris Cheney en Kevin Shirley hedendaagse rhythm and blues/rockabilly/rock – whatever you name it – spelen en zingen.  Je luistert hier naar het liedje ‘Johnny’s Gone uit dit album, vergezeld van een snelle tekenfilm. Onvervalste ‘rock ’n roll’, maar dat mag de pret niet drukken.