Het begrip ‘prog rock’ (progressieve rock) ligt niet bij iedereen voorin de mond. Dat verandert zodra namen van groepen als Pink Floyd en Genesis vallen. Deze wilden zich onderscheiden door permanent naar vernieuwing te streven binnen de grenzen van het genre maar ook door bruggen te slaan met andere genres zoals jazz en soul. ‘Prog rock’ onderscheidt zich van ‘mainstream rock’, die uitvoerig aan de orde kwam in de zesdelige serie die ik eerder publiceerde (Hier vind je de eerste aflevering van die serie).

In deze eerste post verduidelijk ik het begrip progressieve rock en laat ik een aantal voorbeelden horen van muzikale stijlen die er aan ten grondslag liggen. 

Brede overeenstemming bestaat over het feit dat de ontwikkeling van ‘prog rock’ op beslissende wijze is beïnvloed door drie albums van de Beatles na 1966, ten weten ‘Rubber Soul’, Revolver en ’Sgt Pepper’s Lonely Hearts Club Band’. Zie hiervoor de derde aflevering van de voornoemde reeks. Een tweede invloedrijke groep waren de Beachboys, in het bijzonder hun album ‘Pet sounds’. Je kijkt en luistert nu naar het nummer ‘A Day in the Life’ uit het album ‘Sgt Pepper’s Lonely Hearts Club Band’. Bij gebrek aan liveopnames van de Beatles zelf, luister en kijk je hier naar de door de Nederlandse coverband ‘The Analogues’ gemaakte live versie. Ook als eerbetoon, omdat deze fabuleuze groep dit jaar stopt.

Ook andere groepen hebben bouwstenen geleverd voor de ontwikkeling van ‘prog rock’, zoals ‘Doors’, ‘Pretty Things’, ‘Zombies’, ‘Byrds’, ‘Grateful Dead’, ‘Jethro Tull‘, ‘Caravan’, ‘Yardbirds’,’Soft Machine’, ‘Hollies’ en ‘Velvet Underground’. De meesten daarvan komen nog aan de orde. 

Kenmerken

Al zal progressieve rock niet voor iedereen hetzelfde betekenen, een paar van de onderstaande kenmerken zal iedereen wel herkennen:

– Opvallende teksten of klankfiguren die de aandacht trekken en vasthouden (‘hooks’, ook wel ‘earworms’ genoemd.

– Bewuste afwijkingen van ritme, tempo, maatvoering en toonsoort binnen songs, die als verrassend of als dissonant ervaren kunnen worden.

– Onorthodoxe instrumentatie, zoals de sitar en het klavecimbel.

– Vervorming van de klanken van de gitaar, ook om de klank van exotische instrumenten, zoals de sitar, na te bootsen.

– Het gebruik van elektronica in de weergave en opname van muziek.

– Hoog niveau van instrumentbeheersing.

– Compositietechnieken ontleend aan jazz en klassieke muziek.

– Veelvuldig voorkomen van lange nummers en geïmproviseerde solo’s.

– De studio was doorgaans de plaats waar de muziek werd ontwikkeld. Maar ook liveoptredens vol improvisaties werden op de plaat gezet.

– Nummers waren doorgaans bestemd om naar te luisteren in plaats van dansmuziek. Afwisseling van korte en lange nummers.

– Symfonische elementen.

– Poëtische teksten.

– Nauwelijks verholen verwijzingen naar druggebruik.            

– Het streven om te worden erkend als kunstvorm.

‘Artrock’

Muzikanten die zich wilden onderscheiden van ‘commerciële’ popmuziek spraken vaak over ‘progressieve pop’. Daardoor alleen werd dit genre nog niet breed erkend als een vorm van kunst, ondanks het feit dat iedereen wel eigen opvattingen daarover heeft. Al snel was uitsluitend sprake van ‘progressieve rock’. Een enkele keer wordt de term ‘art rock’ gebruikt voor meer avantgardistische vormen daarvan, zoals Dave Bowie’s album ‘Station to station’ (1976) waarvan je hier naar de titelsong kunt luisteren en kijken. Critici waren verdeeld over dit album en een deel van zijn fans had grote moeite met het experimentele karakter ervan. Het zou in een later stadium echter een grote groep ‘new wave’-artiesten (Niet te verwarrend met ‘prog rock’ – zie later) beïnvloeden. 

De groepen die ik hiervoor noemde, zijn elk representatief voor een uiteenlopende stilistische bijdrage aan de ontwikkeling van ‘prog rock’.  Verreweg de belangrijkste bijdrage komt van de psychedelica: Musici gebruikten hallucinerende middelen als bron van inspiratie en/of ze creëerden op het podium een sfeer die het gebruik van perceptie-veranderende drugs ondersteunde. Andere stilistische bijdragen kwamen van symfonische rock, ‘space music’, jazz rock, klassieke muziek en folk rock, overigens in alle gevallen vaak in combinatie met het gebruik van hallucinerende middelen. Ik sta bij elk van deze vormen stil.

Psychedelica

Zeker in de beginjaren deed zich een opmerkelijk verschil voor tussen Europa en de VS. In Europa stond de invloed van psychedelica bij de totstandkoming van de muziek centraal. Dat gold voor de al genoemde albums van de Beatles en de Beachboys. Jeff Beck heeft als voorman van de ‘Yardbirds’ de ‘psychedelische gitaar’ uitgevonden. Je herkent die aan zijn onheilspellende klanken in mineur, hyperactieve instrumentale intermezzo’s, onvoorspelbare tempowisselingen, fragmenten van gregoriaanse gezangen, oosters klinkende toonladers en verschuivende ritmes. Je kunt dit hier horen in het nummer ‘Heart Full of Soul’(1965)

De psychedelische variant die zich vanuit de Amerikaanse Westkust ontwikkelde was in de eerste plaats bedoeld om de hallucinerende ervaring van drugs bij het publiek te versterken. Daarvoor werden onder andere lichteffecten gebruik en de op bluesrock gebaseerde muziek was intenser. Gesproken werd dan van acid rock. ‘Grateful Dead’ was een van de eerste acid rock bands en Jefferson Airplane was die eerste waarvan de albums op grote schaal werden verkocht. Je kunt hier naar de laatstgenoemde groep luisteren, die in ‘White rabbit’ expliciet verwijst naar het gebruik van drugs.

In acid rock komen ook veel lange gitaarsolo’s voor, zoals in dit nummer van de Paul Butterfield Bluesband ‘Driftin’Blues’ Ook het elektrische (Hammond) orgel, in het bijzonder in de nummers van de ‘Doors’ – hier in Riders on the Storm – nam een prominente plaats in.

Einde jaren ’60 beleefde de mede op drugs gebaseerde jeugdcultuur hoogtepunten als ‘Summer of love’ (1967) en het Woodstock Rock Festival (1969). De wetgeving werd daarna strenger en een aantal kopstukken (zoals Jimi Hendrix, Janis Joplin en Jim Morrison) overleed. Acid rock ontwikkelde zich gedeeltelijk in de richting van hard rock en heavy metal. Die overgang is in het nummer ‘In-A-Gada-Da-Vida’ van ‘Iron Butterfly’ duidelijk te horen. 

Andere groepen verschoven richting ‘prog rock’. Zij experimenteerde met elektronica en voegden klassieke en jazz gerelateerde thema’s toe aan hun muziek. De belangrijkste voorbeelden zijn Pink Floyd, Yes en King Crimson. Je kunt hier kijken en luisteren naar Lark’s Tongues in Aspic Part 2 van de laatstgenoemde groep.

‘Space of kosmische rock’, ook wel ‘Krautrock’ genaamd. 

Het betreft een brede verzameling van experimentele muziekvormen, die vooral in West-Duitsland tot ontwikkeling kwam. De betrokken artiesten combineerden elementen van psychedelische rock, avant-garde compositie en elektronische klanken. Gemeenschappelijke elementen waren hypnotiserende ritmes, uitgebreide improvisatie, gebruik van realistische geluiden en van vroege synthesizers. De thema’s gaan vaak over de buitenaardse ruimte. Prominente groepen die geassocieerd werden met het Krautrock label zijn onder andere ‘Tangerine Dream’ (1975), ‘Osees’ (2021), ‘Kraftwerk’ (1974), ‘Can’ (1973)  en recenter Neu!! (2016), De ontwikkeling van deze stijl volgde op de wens van jongeren om een eigen muziekgenre te hebben in de eigen taal en ook om afstand te nemen van de Duitse ‘Schlagers’. Hier als voorbeeld het bekendste nummer van Kraftwerk, ‘Autobahn’.

Jazz en klassiek

Een aantal groepen zocht naar verrijking van hun klankkleur door jazz te integreren in hun nummers. Meestal werd naast gitaren ook gebruik gemaakt van blaasinstrumenten. Voorbeelden zijn ‘Colosseum’ (1970), ‘Blood, Sweat and Tears’ (1969), ‘Chicago’ (1969), ‘Caravan’ (1972), ‘Soft Machine’  (1974) en de Nederlandse groep ‘Focus’ (1973). Van recenter origine is ‘In Cahoots’ (2015).

Klassieke invloeden waren soms te horen in de keuze van melodieën, zoals ‘Beck’s Bolero’ (2016) . Hier kijk en luister je naar ‘Jethro Tull’s’ ‘Bourée’, (1969) een bewerking van Johann Sebastiaans Bach Bourrée.

Soms betrokken deze groepen hele orkesten en koren bij hun uitvoeringen, zoals Moody Blues bij de opname van ‘Days of Future passed’, daarmee eindig ik aanstonds deze post. Maar eerst nog even een korte vooruitblik:

De meeste groepen die je in deze post hebt kunnen horen en zien hebben bouwstenen aangedragen voor de ontwikkeling van ‘prog rock’.  Enkele groepen, zoals de ‘Beatles’, de ‘Beachboy’s en Pink Floyd stonden einde jaren ‘60 op de grens van het genre. Vanaf de volgende post komen groepen aan de orde die met recht ook daarna doorgaan voor ‘prog rock’. Ik hanteer daarbij drie invalshoeken: De drie perioden die bij de ontwikkeling van ‘prog rock’, worden onderscheiden (progressieve, neo-progressieve en post-progressieve rock); een viertal voor deze perioden karakteristieke groepen (Pink Floyd, Genesis, Marillion en Rush) en twee artiesten die er hun leven lang een wezenlijke bijdrage aan hebben geleverd (Peter Gabriel en Steven Wilson). De laatste aflevering zal gaan over ‘nieuw bloed’; ontwikkelingen na 2020.